Hệ thống chấm điểm công dân ở Trung Quốc từng được quảng bá như biểu tượng quản trị hiện đại, nhưng thực tế đã trở thành công cụ siết chặt đời sống xã hội. Chỉ cần bị xếp hạng thấp, người dân có thể bị cấm mua vé máy bay, tàu cao tốc, hạn chế việc làm, học tập, thậm chí bị bêu tên công khai. Khi đó, quản lý không còn dựa trên pháp luật, mà là trừng phạt bằng thuật toán.
Điều khiến nhiều người lo ngại là Việt Nam dường như đang tiếp cận mô hình tương tự, nhưng dưới những khái niệm mềm hơn như chuyển đổi số, dữ liệu dân cư, định danh điện tử, hay chấm điểm tuân thủ. Bề ngoài là hiện đại hóa, bên trong là một logic quen thuộc: quyền công dân không còn mặc định, mà trở thành phần thưởng có điều kiện.
Đây không phải sự ngẫu nhiên. Khi kiểm soát bằng bạo lực vừa tốn kém vừa gây phản ứng quốc tế, kiểm soát bằng công nghệ trở thành lựa chọn tối ưu. Không cần bắt bớ, chỉ cần khóa quyền đi lại, giao dịch, tiếp cận dịch vụ. Người dân tự điều chỉnh hành vi vì sợ bị tụt điểm, sợ bị loại khỏi hệ thống.
Vấn đề cốt lõi nằm ở nỗi ám ảnh quyền lực. Một xã hội tự do luôn khó kiểm soát, còn xã hội bị lượng hóa bằng dữ liệu thì dễ điều khiển hơn nhiều. Khi mọi hành vi đều được ghi nhận, tự do không còn là quyền hiển nhiên, mà là đặc ân được ban phát. Việt Nam đang học hỏi công nghệ, hay đang nhập khẩu cả một mô hình kiểm soát?
Linh Linh
